Zawód tłumacza przysięgłego jest zawodem zaufania publicznego, funkcjonującym w oparciu o ustawę z 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego (Dz.U.2019.1326 t.j. z dnia 17 lipca 2019 r., dalej zwana „UZTP”). Uprawnienie do wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego nabywa osoba, która kumulatywnie spełnia warunki formalne określone w art. 2 UZTP oraz złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin z umiejętności tłumaczenia z języka polskiego na język obcy oraz z języka obcego na język polski (egzamin na tłumacza przysięgłego). Egzamin zawodowy składa się z części pisemnej i ustnej, a przeprowadza go Państwowa Komisja Egzaminacyjna powoływana przez Ministra Sprawiedliwości. Uzyskanie uprawnienia do wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego, potwierdzone świadectwem wydawanym przez Ministra Sprawiedliwości, nie jest równoznaczne z prawem do jego faktycznego wykonywania. Prawo do wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego uzyskuje się po łącznym spełnieniu następujących warunków: zdaniu egzaminu zawodowego, złożeniu ślubowania i wpisaniu na listę tłumaczy przysięgłych prowadzoną przez Ministra Sprawiedliwości.
Ustawa z dnia 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego stworzyła nowy zawód, a tłumacz przysięgły ustanowiony według procedury obowiązującej w tej ustawie nie jest już instytucją prawa sądowego procesowego (por. wyrok NSA z dnia 13 listopada 2007 r., II GSK 208/07; wyrok NSA z dnia 5 kwietnia 2006 r., II GSK 17/06). Przed wejściem w życie UZTP co do zawodu tłumacza przysięgłego nie było przepisów dotychczasowych. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 8 czerwca 1987 r. w sprawie biegłych sądowych i tłumaczy przysięgłych (Dz.U.1987.18.112 z dnia 23 czerwca 1987 r.) nie określało bowiem warunków i trybu nabywania prawa wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego, lecz tryb ustanowienia tłumaczy przysięgłych dla potrzeb postępowań sądowych. Z dniem wejścia w życie UZTP zawód tłumacza przysięgłego stał się samodzielnym zawodem regulowanym ustawą.
Wykonywanie zawodu tłumacza przysięgłego polega na wykonywaniu czynności określonych w art. 13 UZTP. Artykuł 13 ustawy o zawodzie tłumacza przysięgłego zawiera zamknięty katalog czynności, do wykonywania których uprawniony jest taki tłumacz. Brzmienie art. 13 UZTP umożliwia wprawdzie osobie wykonującej zawód tłumacza przysięgłego dokonywanie innych rodzajów tłumaczeń, nie będą to jednak tłumaczenia „autoryzowane” przez państwo i w konsekwencji tłumacz nie będzie miał prawa posługiwać się do ich poświadczenia pieczęcią tłumacza przysięgłego i nie będą one posiadały statusu tłumaczenia poświadczonego w rozumieniu UZTP.
W ramach wykonywania swojego zawodu w granicach określonych ustawą tłumacz przysięgły ma przede wszystkim prawo sporządzania i poświadczania tłumaczeń z języka obcego na język polski, z języka polskiego na język obcy, a także do sprawdzania i poświadczania tłumaczeń w tym zakresie, sporządzonych przez inne osoby. Tłumacz przysięgły ma prawo co do zasady dokonywać tłumaczeń wszelkich dokumentów i pism, przy czym tłumaczenia mogą być dokonywane przez tłumacza przysięgłego w zakresie języka(ów), do których tłumacz przysięgły posiada uprawnienie do wykonywania zawodu i został wpisany na listę tłumaczy danego języka prowadzoną przez Ministra Sprawiedliwości. Tłumacz przysięgły, mający uprawnienia do dokonywania tłumaczeń w zakresie dwóch (lub większej liczby) języków obcych, nie ma prawa dokonywania bezpośredniego tłumaczenia poświadczonego między tymi językami.
Kolejnym uprawnieniem tłumacza przysięgłego jest sporządzanie poświadczonych odpisów pism w języku obcym, sprawdzania i poświadczania odpisów pism, sporządzanych w danym języku obcym przez inne osoby.
Ostatnim uprawnieniem tłumacza przysięgłego, które wymienia art. 13 UZTP, jest dokonywanie tłumaczenia ustnego. Ustawa o zawodzie tłumacza przysięgłego nie ogranicza w żaden sposób form tłumaczeń ustnych, a więc może to być tłumaczenie konsekutywne, symultaniczne oraz tłumaczenie a vista.
Tłumacz przysięgły prowadzi repertorium, w którym odnotowuje wykonywane przez siebie czynności. Do poświadczania tłumaczeń oraz poświadczania odpisów pism tłumacz przysięgły używa pieczęci, zawierającej w otoku jego imię i nazwisko, a w środku wskazanie języka, w zakresie którego ma uprawnienia oraz pozycję na liście tłumaczy przysięgłych. Pieczęć zamawia, na koszt tłumacza przysięgłego, Minister Sprawiedliwości w Mennicy Państwowej.
Na wszystkich poświadczonych tłumaczeniach oraz poświadczonych odpisach pism, które wydaje tłumacz przysięgły, wymienia się pozycję, pod którą tłumaczenie lub odpis są odnotowane w repertorium. Na sporządzonych tłumaczeniach i odpisach pism należy stwierdzić, czy sporządzono je z oryginału, czy też z tłumaczenia lub odpisu, oraz czy tłumaczenie lub odpis jest poświadczony i przez kogo.
Według aktualnego stanu prawnego tłumacz przysięgły może również poświadczyć tłumaczenie lub odpis pisma w postaci elektronicznej. Odbywa się to z wykorzystaniem kwalifikowanego podpisu elektronicznego weryfikowanego za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu. Poświadczenie odpisu pisma w postaci elektronicznej może być dokonane tylko na podstawie oryginału, tłumaczenia lub odpisu dokumentu w formie pisemnej.
Ustawa o zawodzie tłumacza przysięgłego nie określa kompleksowo zasad wykonywania zawodu tłumacza przysięgłego, a zatem wiele kwestii pozostawiono do wypracowania przez praktykę, w tym przez organizacje zrzeszające tłumaczy. Przykładem tutaj może być „Kodeks zawodowy tłumacza przysięgłego” opracowany przez Polskie Towarzystwo Tłumaczy Przysięgłych i Specjalistycznych TEPIS, który nie ma jednak charakteru prawa powszechnie obowiązującego, a jego stosowanie jest jedynie sprawą przyjętej konwencji.
Wynagrodzenie za czynności tłumacza przysięgłego zostaje ustalone poprzez zawarcie z tłumaczem przysięgłym umowy cywilnoprawnej. W tym zakresie ceny za usługi tłumacza przysięgłego mają charakter umowny.
Niemniej w przypadku czynności tłumacza wykonanych na potrzeby sądu, prokuratora, Policji i organów administracji publicznej w związku z toczącym się na podstawie odrębnych regulacji postępowaniem, zastosowania wymagają stawki urzędowe opublikowane w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie wynagrodzenia za czynności tłumacza przysięgłego (Dz.U.2021.261 t.j. z dnia 9 lutego 2021 r.) Zgodnie z art. 15 UZTP tłumacz przysięgły nie może odmówić wykonania tłumaczenia w postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, na żądanie sądu, prokuratora, Policji oraz organów administracji publicznej, chyba że zachodzą szczególnie ważne przyczyny uzasadniające odmowę.
Co do zasady działalność tłumacza przysięgłego może być prowadzona praktycznie w każdej formie prawnej. Do wyboru pozostaje zatem: jednoosobowa działalność gospodarcza, spółka cywilna, jawna, spółka komandytowa, komandytowo-akcyjna, sp. z o.o. lub spółka akcyjna. W przypadku tłumaczy przysięgłych możliwy jest także wybór spółki partnerskiej.
Tłumacz może też wykonywać działalność w oparciu o umowy cywilnoprawne, które pozwalają traktować działalność jako działalność prowadzoną osobiście. Tłumacz przysięgły może być zatrudniony w oparciu o stosunek pracy wyłącznie jako tłumacz nieprzysięgły, zaś tłumaczenia poświadczone powinny być mu zlecane i rozliczane w trybie określonym przez ustawę o zawodzie tłumacza przysięgłego. Przepisy UZTP umożliwiają tłumaczowi przysięgłemu ustalanie dowolnych stawek dla pracodawcy, jednak muszą one każdorazowo być wpisywane do repertorium. Wykonywanie tłumaczeń poświadczonych w ramach umowy o pracę bez osobnego wynagrodzenia z tego tytułu oraz wpisywanie adnotacji „w ramach stosunku pracy” w repertorium w kolumnie przeznaczonej na wpis o wynagrodzeniu jest podejściem uznawanym przez Komisję Odpowiedzialności Zawodowej Tłumaczy Przysięgłych przy Ministrze Sprawiedliwości za nieprawidłowe.
opr. Wojciech Wołoszyk